Buduj relacje, znajdź hobby, zadbaj o kondycję i… nie bój się psychoterapii

Psychoterapia dla seniorów – czy jest potrzebna?

Agnieszka Kramza: W ostatnich latach coraz więcej mówi się o korzystaniu z pomocy psychoterapeuty w trudnych momentach w życiu. Ale wśród tych głosów stosunkowo rzadko słyszymy ludzi w wieku po 60 roku życia. Czy to znaczy, że osoby te nie mają potrzeby, aby korzystać ze wsparcia psychologów czy psychoterapeutów?

Magdalena Leszko: Przeciwnie, to dla wielu osób bardzo trudny okres w życiu, zarówno pod względem psychicznym, zdrowotnym, jak i społecznym. Na przykład, zmiany w życiu rodzinnym związane z przejściem na emeryturę mogą być trudne dla obu stron, bo partnerzy muszą na nowo wypracować wspólny model funkcjonowania. Okres późnej dorosłości to też czas wielu innych zmian życiowych takich jak na przykład utrata bliskich, problemy zdrowotne czy poczucie osamotnienia. Psychoterapia może pomóc osobom starszym w poradzeniu sobie z obniżonym nastrojem, zrozumieniem i zaakceptowaniem zmian, a także w wypracowaniu strategii radzenia sobie z trudnościami.

Czyli terapia jest nam w stanie pomóc w każdym wieku?

Jeszcze 15-20 lat temu panowało przekonanie, że nie powinno się podejmować terapii u osób powyżej 60. roku życia. Dziś wiemy, że to nieprawda. Każdy wiek jest dobry na podjęcie pracy nad sobą lub otrzymanie profesjonalnej pomocy psychoterapeutycznej. Dodatkowo, zmiany długości i stylu życia sprawiły, że osoby starsze coraz częściej poszukują pomocy psychologicznej. Nie tylko ze względu na zmiany życiowe, o których wspomniałam wcześniej, ale również dlatego, że mają wtedy czas, który mogą poświęcić na rozwijanie swoich pasji, realizowanie marzeń i budowanie satysfakcjonujących relacji. Więc nie tylko o wsparcie w radzeniu sobie z wyzwaniami, jakie niesie ze sobą starość, tu chodzi, ale także o odkrywanie nowych źródeł radości i poprawę jakości życia seniorów.

Są też jednak seniorzy, którzy żyją kompletnie inaczej.

Oczywiście, bo osoby starsze stanowią niezwykle zróżnicowaną grupę społeczną, co ma istotny wpływ na ich potrzeby i oczekiwania. Dodatkowo status ekonomiczny, stan zdrowia, preferencje i styl życia seniorów są bardzo różnorodne. Proces starzenia się jest uwarunkowany przez trzy główne grupy czynników: biologiczne, psychologiczne i społeczne. Choć zmiany biologiczne, takie jak problemy ze wzrokiem, są nieuniknione, ich nasilenie jest indywidualne.

Zmiany w mózgu również wpływają na sposób, w jaki seniorzy doświadczają i przetwarzają informacje, co może prowadzić do takiej smutnej refleksji, że „nie nadążam za światem", ale w innych obszarach funkcjonują lepiej niż we wcześniejszych etapach życia. Warto pamiętać, że sposób, w jaki seniorzy żyją i funkcjonują, różni się w zależności od kraju, kultury i panujących stereotypów, które często mają negatywny wpływ na osoby starsze.

Przygotowanie do starości i rozmowa o starzeniu się

Czy na „jesień życia” można się przygotować? Zarówno tą naszą, jak i naszych bliskich? Mam na myśli szczególnie etap choroby, niedołężności, odchodzenia.

Rozmowa o starzeniu się i o tym jak chcemy, żeby ono wyglądało, jest niezwykle ważna, ale często odkładana na później. Tymczasem, im wcześniej rozpoczniemy ten dialog, tym lepiej będziemy przygotowani na różne, czasami bardzo trudne, scenariusze. Gdy jesteśmy jeszcze zdrowi, warto po prostu usiąść z naszymi bliskimi i zacząć rozmowę o tym, jakie są nasze plany lub oczekiwania. Jak wyobrażamy sobie naszą starość? Czy chcemy mieszkać sami, z rodziną, czy w domu opieki? Jakie są nasze preferencje dotyczące opieki zdrowotnej?

Z doświadczenia wiem, że często ludzie absolutnie nie chcą o tym rozmawiać. Brak rozmowy i ustaleń dotyczących na przykład postępowania w przypadku poważnej choroby może prowadzić do konfliktów i nieporozumień w przyszłości. Warto poruszyć również kwestie finansowe i prawne, takie jak testament, pełnomocnictwo czy opieka nad osobą ubezwłasnowolnioną. Choć to dosyć trudne, to warto pamiętać, że rozmowa o starzeniu się to inwestycja w przyszłość, która pozwoli nam uniknąć wielu problemów i zapewnić sobie lub naszym bliskim spokojną starość.

Rola opiekunów seniorów i ich wyzwania

Jak ważna jest rola opiekunów, z jakimi wyzwaniami się mierzą? Rzadko się o tym mówi, ale przecież opieka nad mocno starszymi osobami jest w rękach ich dzieci, które często same są już na emeryturze i borykają się ze swoimi problemami wynikającymi z upływu lat.

Tak, bycie opiekunem to wymagające zajęcie. Zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie. Kluczowe jest wsparcie otoczenia, szczególnie w trudnych chwilach. Oferowanie pomocy, nawet na kilka godzin, może dać opiekunowi czas na odpoczynek lub załatwienie ważnych spraw takich jak wizyta w banku, czy pójście do lekarza. Zdarza się, że opiekunowie mają trudność z przyjęciem pomocy, z różnych powodów. Warto przyjrzeć się, czy potrafimy prosić o wsparcie i jak radzimy sobie w sytuacjach konfliktowych. Czy unikamy trudnych tematów, czy próbujemy udowodnić sobie, że poradzimy sobie sami? Czy mamy poczucie, że nikt nie zrobi tego tak dobrze, jak my, a jednocześnie czujemy żal, że inni nie angażują się w pomoc? Konieczna jest otwarta komunikacja na temat potrzeb i oczekiwań, zarówno opiekunów, jak i osób, które potrzebują opieki. Mówienie o swoich potrzebach jest niezwykle ważne, ponieważ często bliscy nie są świadomi, jak i czy powinni nas wesprzeć. 

W życiu często w rolach opiekuna i „zaopiekowanego” musi odnaleźć się niemal z dnia na dzień.

Opieka nad osobą starszą to proces, do którego często wchodzimy nieprzygotowani. Spodziewaliśmy się, że taki czas może nastąpić, ale nikt nas to tego nie przygotował i musimy szybko nauczyć się jak nawigować w trudach opieki. Każdy dzień przynosi inne wyzwania. Musimy nauczyć się poruszać w systemie opieki zdrowotnej, zdobyć wiedzę na temat refundacji, a także poznać swoje granice i radzić sobie w trudnych sytuacjach. Opieka nad seniorem to również konfrontacja z własnymi emocjami i dyskomfortem.

Dyskomfort psychiczny seniorów – z czego wynika?

Z jakimi dyskomfortami psychicznymi borykają się najczęściej seniorzy?

Myślę, że osoby starsze doświadczają szeregu różnych emocji, a także często trudnych uczuć takich jak poczucie bycia ciężarem dla bliskich, poczucie winy oraz poczucie samotności. Poczucie bycia ciężarem wynika z obawy, że bliscy muszą rezygnować z własnych planów i potrzeb, aby zaopiekować się seniorem. Poczucie winy często wiąże się z przekonaniem, że senior nie pozostawi po sobie wartościowego dziedzictwa. Stąd bierze się potrzeba obdarowywania wnuków i dzieci, która czasami popycha seniorów do podejmowania ryzykownych decyzji finansowych, takich jak inwestycje w piramidy finansowe.

Z kolei poczucie samotności jest związane z odchodzeniem partnerów i przyjaciół, a także z przekonaniem, że kontakt z bliskimi ogranicza się do poczucia obowiązku. Zdarza się, że osoby starsze odczuwają brak docenienia, a to również prowadzi do znacznego obniżenia nastroju.

Jak pomóc seniorowi w poczuciu samotności?

Czy jako osoby bliskie, możemy seniorom w poczuciu samotności pomóc, sprawić, by się nie pojawiało, łagodzić ten stan?

To jest bardzo trudne pytanie, nie ma tu jednego przepisu, ale na pewno ważna jest rada, aby o nasze relacje z ludźmi zadbać już zawczasu, kiedy jesteśmy młodzi, bo dbanie o relacje z bliskimi to proces, który wymaga czasu i zaangażowania. Relacje z rodzicami, nawet w dorosłym życiu, wymagają pielęgnowania i troski, ale skupienie się na dbaniu o innych nie może odbywać się kosztem własnych potrzeb. Ważne jest rozwijanie własnych pasji i zainteresowań, które dają radość i poczucie spełnienia. Jednak bardzo często spotykamy się z presją społeczną w zakresie  opieki. Najczęściej rad dotyczących tego jak się opiekować starzejącą się osobą udzielają członkowie rodziny, którzy najmniej w tę opiekę chcą się zaangażować, ale są pierwsi do krytyki naszych pomysłów. Jeśli relacje z bliskimi są trudne, warto rozważyć skorzystanie z pomocy terapeuty.

W roli opiekunów, osób wspierających seniorów muszą odnaleźć się osoby, które miały bardzo trudne relacje ze swoimi rodzicami.

Opieka nad osobą, która w przeszłości wyrządziła nam krzywdę, to niezwykle trudne doświadczenie. Często pojawia się konflikt między poczuciem obowiązku a doznanymi urazami. W takich sytuacjach kluczowa jest terapia, która pomoże w poradzeniu sobie ze stresem, różnymi uczuciami i podjęciu decyzji zgodnych z własnymi wartościami. Często spotykamy się z sytuacją, w której dorosłe dzieci czują żal do rodzica, który nie chronił ich przed krzywdą w dzieciństwie. Ważne jest, aby wsłuchać się w siebie i podjąć decyzję, która będzie zgodna z naszym sumieniem. Nie ulegajmy presji otoczenia, które często narzuca nam określone zachowania. Pamiętajmy, że nikt nie ma prawa dyktować nam, jak powinniśmy postępować w tak delikatnej sytuacji.

Czy w praktyce terapeutycznej częściej wspiera Pani  seniorów, czy ich opiekunów?

Częściej wspieram opiekunów – są to głównie kobiety pomiędzy 45 a 55 rokiem życia.

Bariery w dostępie seniorów do psychoterapii

Czy to wynika z niechęci starszych ludzi, żeby z takiej pomocy skorzystać? Uważają, że skoro tyle lat radzili sobie bez terapii i „było dobrze” to teraz też nie muszą z niej korzystać?

To prawda, że istnieje wiele przeszkód w dostępie seniorów do psychoterapii. Stereotyp, że psycholog jest tylko dla osób z zaburzeniami, jest nadal silny i utrudnia osobom starszym podjęcie decyzji o skorzystaniu z pomocy. Dodatkowo niewielu specjalistów rozumie specyfikę problemów psychicznych osób w okresie późnej dorosłości. Niektórzy specjaliści nie podejmują się pracy z seniorami z obawy przed złożonością tego okresu życia.

Z drugiej strony, seniorzy często napotykają bariery w dotarciu na wizytę na przykład ze względu na znacznie utrudniony dojazd lub niechęć albo trudności w korzystaniu z terapii online. Nie bez znaczenia są również koszty terapii, które dla wielu seniorów mogą być przeszkodą nie do pokonania.

Jak psychoterapia pomaga w codziennym życiu?

W czym terapia może pomóc nam?

Psychoterapia to przestrzeń, w której możemy zrozumieć nasze emocje i odkryć, co się za nimi kryje. To czas, w którym możemy się zatrzymać, „wypłakać” i „wygadać”, bez oceniania i presji. Psychoterapia daje nam szansę przyjrzeć się mechanizmom naszego reagowania, zrozumieć, co wpływa na nasze zachowanie i nauczyć się skuteczniejszych sposobów komunikacji oraz radzenia sobie z trudnościami.

Jakie efekty terapii obserwuje Pani u swoich pacjentów – seniorów?

Skuteczność psychoterapii jest kwestią indywidualną i zależy od wielu czynników takich jak na przykład rodzaj problemu, z którym zgłasza się pacjent oraz oczekiwania pacjenta wobec procesu terapeutycznego. Mierzenie skuteczności psychoterapii jest trudne, ponieważ często pacjenci rozpoczynają terapię z jednym problemem, a w trakcie procesu terapeutycznego odkrywają i pracują nad innymi, głębszymi kwestiami. Ostatecznie, o skuteczności terapii decyduje subiektywne poczucie pacjenta dotyczące poprawy samopoczucia i funkcjonowania. Ważne jest, aby pacjent czuł, że terapia przynosi mu pomoc i wsparcie, a kontakt z terapeutą jest wartościowy.

Czy to znaczy, że pod wpływem terapii w późnych latach życia możemy znacząco zmienić swoje zachowania?

Terapia może być bodźcem do rozwoju i zmian. Okres emerytury to często czas, kiedy osoby starsze mogą skupić się na sobie, swoich potrzebach i marzeniach, po okresie wychowywania dzieci i pracy zawodowej.

Jak dbać o kondycję i dobre samopoczucie w starszym wieku?

W Polsce często mówimy: starość się Panu Bogu nie udała. Czy możemy coś zrobić, żeby jednak to powiedzenie w naszym przypadku się nie sprawdziło?

Można zrobić nawet sporo. Aby zadbać o dobrą kondycję i samopoczucie w starszym wieku, warto wdrożyć kilka zmian. Przede wszystkim, jeśli to możliwe, trzeba zadbać o regularną aktywność fizyczną, dostosowaną do stanu zdrowia, bo to pomaga utrzymać siłę, mobilność i niezależność. Z kolei zbilansowana dieta, bogata w składniki odżywcze, wspiera organizm i chroni przed chorobami. Warto też znaleźć hobby, które sprawia radość i satysfakcję, pozwala aktywnie spędzać czas, rozwijać kreatywność i utrzymywać dobry nastój.

Chciałabym też podkreślić utrzymywanie kontaktów z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi, bo to niezwykle ważne dla poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i przynależności. Na koniec dodam, że akceptacja procesu starzenia się też jest istotna. Zmiana perspektywy i postrzeganie starości jako naturalnego etapu życia, z jego pięknem i wyzwaniami, pozwala doceniać doświadczenie życiowe. To może być czas, kiedy możemy skupić się na sobie, swoich potrzebach.

Czy starość może przynieść radość?

Czy jest coś, co w tej jesieni życia jest wyjątkowego, co może nas autentycznie cieszyć?

Oczywiście! To naturalne, że w pewnym momencie życia, kiedy mamy za sobą wiele doświadczeń, czujemy się bardziej pewni siebie i swoich decyzji. Mądrość życiowa i doświadczenie, które zdobyliśmy, pozwalają nam radzić sobie z różnymi wyzwaniami. Dla wielu par to również nowy etap w relacjach pozwalający na cieszenie się sobą.

Porównanie życia seniorów w Polsce i USA

Zawodowo dzieli Pani czas między Polskę a USA, gdzie obecnie Pani mieszka. Czy życie seniorów w obu tych krajach bardzo się od siebie różni?

Tak, zdecydowanie. Stany Zjednoczone, jako kraj imigrantów, cechuje ogromna różnorodność kulturowa, która wpływa również na podejście do osób starszych. Osoby pochodzące z różnych kultur, takich jak Meksyk czy kraje europejskie, mogą mieć odmienne oczekiwania i doświadczenia związane ze starzeniem się. Podczas gdy w Polsce, ze względu na mniejszą odległość, rodziny często mieszkają blisko siebie, w Stanach Zjednoczonych dzieci często mieszkają w odległych stanach, co wpływa na relacje z seniorami i możliwości wsparcia.

Niemniej jednak, zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Polsce, seniorzy borykają się z wyzwaniami związanymi z opieką medyczną i kosztami domów opieki, które stanowią poważny problem dla wielu rodzin.

Magdalena Leszko — dr psychologii, doświadczona terapeutka i badaczka. Specjalistka w dziedzinie gerontologii, psychologii klinicznej i psychoonkologii. Pracuje na Moravian University (Bethlehem, USA) oraz na Uniwersytecie Szczecińskim.